گنبد سلطانیه نقطه تحول معماری ایرانی ـ اسلامی

روابط عمومی؛ گنبد سلطانیه از نظر حجم، سبک معماری، رابطه‌ی فضاها، تناسب‌های موجود در اجزای مختلف، ایستایی و مقاومت بنا و زیبایی‌شناسی و تزئینات، نمونه‌ای منحصر به فرد و نقطه تحولی در معماری اسلامی است .اغراق نیست اگر بگوییم گنبد سلطانیه هنری در سیطره تاریخ و حجم توده‌ای آن کم‌نظیر است. بناهای تاریخی سرزمین ایران دارای قدمت بالایی بوده و روح هنر و عظمت در آن‌ها به وضوح مشخص است.
این بنا همواره مورد تحسین کارشناسان و بینندگان بوده است چرا که ظرافت و خلاقیت در معماری آن ویژگی بارز بوده و همواره محسوس بوده است. در حال حاضر بناها و آثار بسیاری از تمدن و تاریخ کشور در فهرست آثار تاریخی یوسنکو ثبت شده است و متخصصان جهانی همواره از ایران به عنوان یک گنجینه بزرگ در معماری و تمدن یاد کرده‌اند.
در این بین استان زنجان نیز همواره آثاری شاخص در تاریخ تمدنی و معماری خود داشته است و یکی از آثار شاخص آن گنبد سلطانیه در شهر سلطانیه است. اما چرا این اثر را اثری شاخص یاد می‌کنیم؟ افرادی که با ویژگی‌ها و شاخصه‌های معماری گنبد سلطانیه آشنایی دارند قطعا بر عظمت و شاخص بودن این بنای تاریخی صحه خواهند گذاشت.
ساخت بزرگ‌ترین سازه‌ی معماری آجری جهان و اوج شهرسازی در دشت سلطانیه در زمان سلطان محمد خدابنده موجب خلق اثری هنری و شاخص در معماری ایرانی و اسلامی شد و بعد از سال‌ها این اثر تبدیل به یک شاخص فرهنگی و هنری برای استان زنجان شده است. ارگ تاریخی سلطانیه به‌ عنوان عظیم‌ترین ارگ تاریخی کشور بوده که دورتادور شهر قدیم را در می‌نوردیده است.
محوطه‌ای 12 هکتاری که مشتمل بر قلعه یا کهن دژ، برج و باروهای شانزده‌گانه، دو دروازه در جوانب شمال و جنوب، دارالقرآن، دارالیاده، دارالضیافه، دارالشفاء، دارالحفاظ، دارالسیاده، دارالحدیث، گنبد سلطانیه، بیت الحکمه، خانقاه، مساجد و مدارس، بازار، میادین، کاخ‌های سلطنتی، عمارت‌های بسیار و سرا و سراچه‌های متعدد بوده است.
متاسفانه از آن همه عظمت پایتخت مقتدر سلطانیه جز گنبدخانه و گورخانه‌ سلطان محمد که در کمال توازن و تناسب و استفاده از مصالح شایسته بر پا شده، دیگر ابنیه در زیر خاک مستور شده و به مدد چندین سال کوشش حفاران و باستان شناسان، بقایایشان آرام آرام سر از خاک بیرون آورده‌اند.

گنبد سلطانیه نقطه تحولی در معماری ایرانی- اسلامی

گنبد سلطانیه از نظر حجم، سبک معماری، رابطه‌ی فضاها، تناسب‌های موجود در اجزای مختلف، ایستایی و مقاومت بنا و زیبایی‌شناسی و تزئینات، نمونه‌ای منحصر به فرد و نقطه تحولی در معماری اسلامی است.
گنبد سلطانیه حجم و ایستایی دارد که هر بیننده ای اسیر عظمت آن می شود و هیچ فرد و بنایی قدرت ایستادگی در مقابل حجم عظیم توده‌ای آن نمی‌شود. گنبد سلطانیه صرفا در ایستایی و مقاومت خلاصه نمی‌شود.
هنر یکی از وجوه بارز در طراحی و اجرای آن بوده است و تزئیناتی که نشان از ارادت به دین و مذهب است نمود بالایی در آن دارد. نورگیر‌های خارق‌العاده گنبد سلطانیه هر بیننده‌ای را مبهوت می‌کند.
برخی نورگیرهای این بنا را به ساعت آفتابی برای انجام امور مذهبی تشبیه کرده‌اند. اگر سبک‌بندی کریم پیرنیا را بپذیریم این بنا جزو آثار سبک آذری است. حال باید پرسید این اثر شاخص معماری زنجان در چه وضعیتی قراردارد و از ظرفیت‌های گردشگری آن چه بهره‌ای برده شده است.
*مشکل ما هستیم که دانشی در مقیاس سلطانیه نداریم
گنبد سلطانیه سال‌ها مورد مرمت کارشناسان و متخصصین داخل و خارج بوده است و در طی این سال‌ها موفقیت چشم‌گیری در عملکرد مرمتی این بنا دیده نشده است.
گنبد فیروزه‌ای این بنا زخمی بوده است که همواره تبدیل به دغدغه شده و زیبایی اصیل خود را نیافته است. مرمت کارشناسان ایتالیایی نیز نتوانست گنبد سلطانیه را گنبد سلطانیه کند! خاطرات تخریب کاشی‌ها گنبد همواره دلخراش بوده و مرمت کارشناسان ایتالیایی اصالت کاشی و رنگ زیبا و خاطره انگیز آبی فیروزه‌ای را با خود برد و آن را تبدیل به رنگ و ترکیبی مصنوعی کرد!
هر چند مرمت موضوعی همواره دلهره‌آور در بناها و آثار تاریخی بوده است اما گنبد سلطانیه اثری هویتی و بسیار شاخص است که کوچک‌ترین زخمی بر پیکر آن بخشودنی نیست. داربست‌ها گنبد سلطانیه نیز غصه دیگری است که همچنان ادامه دارد.
داربست‌ها دیگر در این اثر خود به اثری تاریخی تبدیل شده‌اند و توان برای برچیدن آن وجود ندارد چون نمی‌توان اثر تاریخی را برچید! زخم‌ها بر بدنه تاریخی و هویتی زنجان کم نیست و زخم گنبد سلطانیه نیز زخمی عمیق است که نیازمند توجه بیش از پیش مسئولان در آینده است.
برخی افراد حضور گنبد را مشکلی برای توسعه و ساخت‌و‌ساز در شهر سلطانیه می‌دانند باید گفت مشکل ما هستیم که دانشی در مقیاس سلطانیه نداریم که با آن تطبیق دهیم و ضعف خود را در حضور این شاخصه مهم تمدنی می‌دانیم!
اگر همتی در نزد مسئولان و متولیان بود فرصت بسیار عظیم و بزرگ حضور گنبد سلطانیه در شهر سلطانیه و نزدیکی شهر زنجان را تبدیل به ظرفیتی بزرگ و جهانی می‌کردند نه تمسخر بیگانه‌ها مبنی بر زخمی بودن گنبد و عقب ماندگی شهر سلطانیه که با بازدید میدانی مشهود است! البته ندیدن ضعف خود و ساختن مشکلات از ظرفیت‌ها موضوعی تازه نیست و عادت به آن دائمی شده است.

*آغاز رشد سلطانیه و آزمون مهم تاریخی

گنبد سلطانیه ظرفیتی است که اگر مورد توجه جهانی نبود شاید زودتر از این‌ها مورد هجمه ما قرار می‌گرفت. ظرفیت‌های معماری و شهرسازی سلطانیه می‌تواند برای جذب توریسم و استفاده اقتصادی برای این شهر و حتی شهر زنجان بسیار موثر و تاثیر‌گذار باشد.
در عصری که تلاش برای استفاده حداکثری از ظرفیت های فرهنگی و تمدنی به شدت دنبال می شود تصویر گنبد سلطانیه و شهر سلطانیه تصویر زیبایی نیست. با شهرستان شدن سلطانیه قدم‌های توسعه آن نیز آغاز شده است اما چند موضوع مهم در آغاز رشد و توسعه این شهر مطرح است.
شهر سلطانیه شهر بکری است و بافت شهری قدیمی دارد و توسعه شهری آن به شکل مناسب و همگن در کنار توجه همه جانبه به حضور گنبد سلطانیه موضوعی است که باید مورد توجه باشد و اشتباهاتی صورت نگیرد که دیگر قابل جبران نباشد.
انتخاب مدیران شهری و دولتی صاحب نظر برای توسعه اصولی این شهر دارای اهمیت است و نباید فضایی ایجاد کرد که در آینده خوردن حسرت کار همیشگی باشد.