چند سالی است که بحث پدافند غیرعامل با برگزاری هفته ای با این نام در روزهای آغازین آبان با هدف ایجاد تحرک و انگیزه در سازمان های اجرایی کشور و آگاه سازی و مشارکت مردم و مسئولین در تحقق این مهم برگزار می شود، در این گزارش سعی شده نگاهی گذرا به این دفاع بدون سلاح در ایران و جهان داشته باشیم.
موضوع پدافند غیرعامل در جهان هستی از قدمتی به اندازه تاریخ زندگی انسان برخوردار است. انسانهای اولیه برای در امان ماندن از خطر تهاجم حیوانات و تهدیدات پیرامونی خود به غارها و بالای درختان و دیگر مأمن های طبیعی پناه می بردند ، با متمدن شدن تدریجی جوامع بشری و شکل گیری زندگی شهری،احساس نیاز به امنیت بیشتر گردید و جوامع شهری برای ایجاد امنیت و حفاظت شهر از تهاجم دشمنان ، اقدام به ساخت و احداث دژها، قلعه ، حصار، خندق، دیوارها و موانع دفاعی در پیرامون شهرها نمودند.
در این راستا در طول تاریخ بشری، تسلیحات تهاجمی و به تبع آن اقدامات دفاعی نیز شاهد تغییر و تحول چشمگیری بوده و این پیشرفت و فناوری کماکان ادامه یافته و فرآیند و روندی اجتناب ناپذیر به خود گرفته است.
پدافند غیرعامل از نظر واژه شناسی اینگونه تعریف می شود، واژه پدافند از دو جزء (پد) و (افند) تشکیل شده که در فرهنگ و ادب فارسی «پاد» یا «پد» پیشوندی است که به معانی ضد،متضاد بوده و هرگاه قبل از واژه ای قرار گیرد معنای آن را معکوس می نماید، واژه «آفند» نیز به مفهوم جنگ،جدال، تهاجم، حمله و پیکار است در این راستا پدافند که همطراز با واژه «دفاع» می باشد شامل اقداماتی است که جهت مقابله با حمله و تهاجم دشمن انجام می شود.
این اقدامات شامل انواع و اقسام برنامه های دفاعی از جمله «پدافندغیرعامل» و «پدافند عامل» می باشد که در پدافندغیرعامل برای مقابله با تهاجم و تهدیدات دشمن بدون استفاده از تسلیحات تهاجمی یا دفاعی و با استفاده از مجموعه ای از اقدامات و تمهیدات تدافعی، موجب کاهش آسیب پذیری تاسیسات، تجهیزات و نیروی انسانی می گردد. در صورتی که در «پدافند عامل» برای مقابله با تهاجم و تهدیدات دشمن و دفع تهدیدات وی از انواع و اقسام تسلیحات دفاعی نظیر توپ، موشک، تانک، هواپیماهای شکاری، بمب افکن، رزم ناو، زیردریایی و نظایر آن استفاده می شود.
کوتاه ترین تعریف پدافند غیر عامل، «دفاع بدون سلاح » می باشد.
مجمع تشخیص مصلحت نظام در راستای سیاست های کلی نظام در سند چشم انداز20 ساله کشور، پدافند غیرعامل را اینگونه تعریف کرده است:« پدافند غیر عامل، مجموعه اقدام های غیرمسلحانه ای است که موجب افزایش بازدارندگی، کاهش آسیب پذیری، تداوم فعالیت های ضروری، ارتقاء پایداری ملی و تسهیل مدیریت بحران در مقابل تهدیدها و اقدام های نظامی دشمن می شود.
تهدیدات ذیربط پدافند غیرعامل شامل تهدیدات نظامی و تهدیدات سایبری، زیستی (انسان، دام، کشاورزی، مواد غذایی و دارویی،آب، محیط زیست و منابع طبیعی)، پرتوی،شیمیایی و اقتصادی می باشد که سیاستگذاری، هدایت و برنامه ریزی مقابله با تهدیدات یاد شده در پنج قرارگاه های (پدافند سایبری،پدافندزیستی، پدافندپرتوی،پدافند شیمیایی و پدافنداقتصادی) تشکیلات سازمان پدافندغیرعامل کشور انجام می پذیرد، قرارگاههای یاد شده در سطوح استانی تشکیل شده و در حال فعالیت می باشند.
مقابله با تهدیدات طبیعی (زلزله، سیل، آتشفشان، خشکسالی، سرما و نظایرآن) که جزو حوادث غیرمترقبه می باشند. در حوزه مسئولیتی سازمان مدیریت بحران کشور وابسته به وزارت کشور می باشد و در حوزه مسولیتی سازمان پدافند غیرعامل کشور قرار نمی گیرند.
کشور جمهوری اسلامی ایران بنا به دلایلی چون، دیدگاه ایدئولوژیک و اتکا و پایبندی نظام به اسلام ناب محمدی(ص) و مبانی آن، دیدگاه ژئوپلتیک و جغرافیای سیاسی، دیدگاه اقتصادی و بهره مندی از منابع عظیم نفت و گاز و دیدگاه ورود ایران به عرصه های فناوری های نوینی چون غنی سازی اورانیوم مورد تهدید مزمن و پایدار دشمنان نظام اسلامی و هم پیمانان راهبردی آنها قرار دارد.
جنگ ها چه به صورت خواسته و یا ناخواسته و تحمیلی با زندگی و حیات جوامع بشری آمیخته شده است و در بسیاری از موارد به نظر می رسد که هیچ راه گریزی از آنها وجود ندارد.
بشریت در طول تاریخ پنج هزار ساله تمدن های بشری در روی کره زمین حدود 14 هزار جنگ را شاهد بوده و طی این جنگ ها بیش از چهار میلیارد انسان جان باخته اند.
درطول تاریخ چند هزار ساله بشری، صرفا 268 سال بدون جنگ و مناقشه سپری شده است و فقط طی 45 سال یعنی در سال های 1945 تا 1990 میلادی، سه هفته بدون جنگ گذشته است و جالب اینکه اکثر این جنگ ها در کشورهای جهان سوم روی داده است.
در دو دهه گذشته 10 جنگ عمده در پیرامون حریم سرزمینی کشور ما از جمله جنگ اول و دوم خلیج فارس (1991 و 2003) جنگ 79 روزه یوگسلاوی (1999)، جنگ تحمیلی 8 ساله ایران وعراق، جنگ افغانستان(2003)، جنگ 33 روزه، لبنان و جنگ های 22روزه، 8 روزه و 40 روزه اخیر رژیم صهیونیستی علیه مردم مظلوم و قهرمان غزه، جنگ تروریستی گروههای تکفیری داعش علیه دو کشور سوریه در (5ساله اخیر) و عراق در سال (2015) و جنگ یمن در سال جاری اتفاق افتاده و کماکان ادامه دارد و با شکل دهی مرموزانه و فریبکارانه گروه ائتلاف به رهبری آمریکا و کشورهای مرتجع منطقه به بهانه مقابله با تروریست،ماهیت پیچیده تری را به خود گرفته است.
توجه به اجتناب ناپذیر بودن جنگها به عنوان یک پدیده اجتماعی پایدار، وقوع جنگها و منازعات دیگری در جهان اسلام بر اساس مطامع و اهداف استعمارگرانه و هژمونی سلطه گرایانه بلوک غرب دور از انتظار نبوده و بسیار محتمل می باشد، ضمن آنکه هیچ نشانه ای نیز از پایان قریب الوقوع جنگها و مناقشات و درگیریهای مسلحانه و سایر تهدیدات در قرن حاضر دیده نمی شود.
دشمنان قسم خورده جمهوری اسلامی ایران با وجود ناکامیهای پی در پی خود هیچگاه دست از کینه ورزی و عداوت بر نداشته و هدفی جز نابودی حاکمیت، استقلال، کیان و هویت ایرانی اسلامی را ندارند.
در این رهگذر وظیفه خطیر و حیاتی سازمان پدافند غیر عامل در دنیای پر چالش مملو از منازعات و مناقشات، مصون سازی کشور از طریق بالا بردن قدرت بازدارندگی ، ارتقاء پایداری و آستانه مقاومت ملی، مصون سازی و کاهش آسیب پذیری زیرساختهای (حیاتی ،حساس و مهم)و تسهیل مدیریت بحران در برابر تهدیدات متنوع فراروی پیرامونیو فضای سرزمینی نظام جمهوری اسلامی ایران می باشد، اقدامات پدافند غیرعامل در این راستا نقش و جایگاهی حیاتی رادر حفظ زیر ساخت ها و امنیت ملی کشور ایفا نموده و به عهده دارد.
در قرن بیستم ، بیش از 220 جنگ به وقوع پیوسته و میلیون ها نفر تلفات انسانی داشته است. در طول این سال ها همگام و هماهنک با رشد و پیشرفت فناوری، قدر مسلم روش ها، قواعد واصول جنگ با توجه به امکانات و توانمندی ها و دانش آن جامعه دچار تغییر و تحول اساسی شده است.
تاریخ تحولات جنگ نشان می دهد که جنگ ها به چهار نسل تقسیم بندی شده اند. جنگ های نسل اول شامل جنگ های دوره تاریخی از پیدایش بشر تا اختراع سلاحهای گرم و متکی بر سلاحهای سرد می شود.
دوره تاریخی جنگ های نسل دوم، شامل اختراع و بکارگیری سلاحهای گرم تا زمان ورود ماشین به عرصه نبرد می شود.
جنگ های نسل سوم یا جنگ های مکانیزه با اختراع و بکارگیری ماشین های جنگی و توسعه عرصه نبرد به هوا و زیردریا شروع و تا دوره معاصر ادامه داشته است.
تهاجم ارتش بعث عراق و دوره هشت ساله دفاع مقدس یکی از مهمترین تجارب جنگی بشر در این دوره است.
مشخصه های جنگ های نسل سوم، تاکید بر جنک سخت شامل حجم انبوه و گسترده درگیری های فیزیکی بین طرفین، اصرار بر کسب برتری های تاکتیکی، تاکید بر انهدام واحدها و یگان های دفاعی، بکارگیری حجم انبوه مهمات و سلاحهای معمولی وغیردقیق، تکیه بسیار زیاد بر نبرد زمینی و محدودیت در هوا وعدم بهره مندی ازفضا درنبرد، تکیه بر حجم انبوه نیروی انسانی، دشواری های مدیریت صحنه نبرد و پشتیبانی ها، گستردگی خسارت و تلفات وارده به غیرنظامیان، طولانی تر شدن دوره جنگ، خطرپذیری و هزینه بسیار بالا است.
جنگ های نسل چهارم با شروع دوره انقلاب علوم و فناوری ها، بخصوص فناوری اطلاعات، ارتباطات، الکترونیک و رایانه در سال های اخیر، جنگ های نسل چهارم طراحی و در چند جنگ اخیر نیز تجربه شده است و سیر تکاملی خود را طی می کند.
مشخصه های این نوع جنگ ها شامل «تاکید بر جنگ نرم چون جنگ اطلاعاتی، روانی، تبلیغاتی، سایبری، بکارگیری موضعی و مقطعی جنگ سخت مانند جنگ با ضربات محدود برای تقویت و پشتیبانی جنگ نرم، تاکید بر جنگ الکترونیک پیشرفته، تکیه بر شبکه گسترده و سامانه های پیشرفته و هوشمند سنجش از راه دور است.
تکیه بر سلاحها و تجهیزات هوشمند و پیشرفته و دقیق، توسعه توانمندی ها و کسب برتری کامل در هوا، گسترش عرصه جنگ به فضا، پرهیز از درگیری قطعی در جنگ سخت قبل از اطمینان از پیروزی در جنگ نرم و شروع همزمان نبرد در خط و عمق نزدیک ودور یا گسترش عرصه نبرد به همه سطوح جغرافیایی کشور هدف از دیگر مشخصه های جنگ های نسل چهارم است.
در این جنگ ها بر انهدام زیرساخت های ملی و مراکز حیاتی، حساس و مهم کشور در اولویت نخست اهداف تهاجم است و بر قطع ارتباط رهبری و مدیریت دفاعی و عمومی کشور با مردم و نیروهای دفاعی در گام نخست تهاجم تاکید می شود.
الزامات و ویژگی های دفاع موثر در جنگ های نسل چهارم بر اساس اظهارنظر کارشناسان، ضرورت برنامه ریزی وآغاز طرحهای جامع دفاع قبل ازشروع درگیری های آشکار، توسعه همه جانبه تدابیر دفاعی به منظور افزایش ضریب پایداری ملی، گسترش طرحهای دفاعی در سطح تمامی نقاط هدف در جغرافیای کشور و حوزه سرزمینی ملی به روش دفاع نقطه ای است.
تاکید ویژه بر دفاع غیرعامل، اتکا به ایمان، هوشیاری، روحیه و توان دفاعی مردمی، توجه وتاکید بر راهبرد و اصول دفاع نامتقارن، شناسایی و رفع ضعف های ذاتی فناوری ها و آسیب پذیری های ساختاری وسیستمی، تمرکز بر اولویت های دفاعی وتمرکز تلاش ها برارتقای روحیه و اراده ملی برای دفاع از دیگر الزامات و ویژگی های دفاع موثر در جنگ های نسل چهارم است.
در تعریفی از دفاع ذکر این نکته ضروری است که دفاع یک مفهوم یکپارچه است و شامل دو بخش عمده «دفاع عامل» و «دفاع غیرعامل» است. دفاع عامل مجموعه طرح ریزی ها واقدامات دفاعی است که مستلزم بکارگیری سلاح و تجهیزات جنگی بوده و بر اساس قانون، وظیفه ذاتی نیروهای مسلح است.
دفاع غیرعامل نیز مجموعه طرح ریزی ها و اقداماتی است که موجب کاهش آسیب پذیری ها و افزایش پایداری و تداوم فعالیت های دستگاه ها وسیستم های نظام در مقابل تهدیدات خارجی شده و مستلزم بکارگیری سلاح نیست.
اما، در حوزه فرهنگ دفاع غیرعامل مجموعه طرحها و اقداماتی است که نحوه اداره مردم در شرایط جنگ، ارتقای آستانه تحمل ملی در برابر تهدیدات فرهنگی و دفاعی و آماده سازی مردم و کشور برای دفاع را شامل می شود.
دفاع غیرعامل در حوزه فرهنگ به «کاهش آسیب پذیری های فرهنگی در برابر تهدیدات عملیات روانی دشمن»، «پایدارسازی سیستم های فرهنگی ملی»، «ارتقای آستانه تحم ملی از بعد فرهنگی»، «مدیریت بحران دفاعی عملیات فرهنگی و روانی» و «فرهنگ سازی ملی در مورد پدافند غیرعامل» کمک می کند.
هدف از دفاع غیرعامل، استمرار فعالیت های زیربنایی، تامین نیازهای حیاتی، تداوم خدمات رسانی عمومی و تسهیل اداره کشور در شرایط تهدید و بحران تجاوز خارجی و حفظ بنیه دفاعی برغم حملات خصمانه و مخرب دشمن از طریق اجرای طرحهای پدافند غیرعامل و کاستن از آسیب پذیری مستحدثات و تجهیزات حیاتی و حساس کشور است.
قابلیت های پدافند غیرعامل، ایجاد بستر مناسب توسعه پایدار کشور، هم راستا با سیاست های تنش زدایی، پایدارترین و ارزان ترین روش دفاع، مناسب ترین راهکار افزایش آستانه مقاومت ملی ، پشتوانه اقتدار ملی، یکی از مهمترین ابزارهای بازدارندگی، بهترین و مناسب ترین شیوه کاهش مخاطرات و کاهش آسیب پذیری، صلح آمیزترین روش دفاع و فطری ترین عنصردفاعی بشر در برابر همه حوادث است.
ذکر این نکته ضروری است که «کشورهایی که توسعه پدافند غیرعامل را به عنوان یک سیاست دفاعی مستمر دردستور کار خود قرار می دهند، هیچگاه در مظان اتهام تهدید علیه کشورهای دیگر قرار نمی گیرند».
با این توضیح، کشورهایی که پدافند غیرعامل را به عنوان یک راهکار اصلی برمی گزینند به شرایطی از نظر کاهش آسیب پذیری دست می یابند که مطامع کشورهای تهدیدکننده علیه آنها کاهش می یابد.
در جهان امروز کشورهایی که نقاط آسیب پذیری آنها فراوان است و دشمن می تواند با ضربات سریع، حیاتی ترین منابع آنان را منهدم کند، عوامل تهدید از بیرون را در درون خود ایجاد می کنند.
پدافند غیرعامل عنصری پویا و متحرک است، از این رو می تواند در اولویت تلاش های علمی و پژوهشی قرار گیرد و در همه سطوح مدیریتی، مهندسی و فنی، آموزش داده شود و توسعه یابد.
بر این اساس، شیوه های پدافند غیرعامل، ایجاد اختلال در شناسایی، کسب اطلاعات و دقت هدف گیری دشمن از طریق اختفاء، استتار، پوشش، فریب، جابجایی، استفاده از سامانه های اختلال در هدف گیری صورت می گیرد.
همچنین «کاهش آسیب پذیری نقاط هدف و تاثیر سلاح دشمن» به عنوان یکی دیگر از شیوه های پدافند غیرعامل از طریق مکان یابی صحیح، ایجاد موانع و استحکامات، مستحکم کردن ساختمان ها و تاسیسات، استفاده از عوارض طبیعی سطح زمین، استفاده ازعمق زمین، اعمال تدابیر دفاع سایبری، ایجاد لایه های محافظ الکترونیکی و الکترومغناطیسی و رعایت ضوابط ایمنی صورت می گیرد.
«کاهش اهمیت و حساسیت نقاط هدف» یکی دیگر از شیوه پدافند غیرعامل است که از طریق پراکندگی، تجزیه، پیش بینی امکانات جایگزین و موازی و کوچک سازی صورت می گیرد.
«کنترل خسارت» نیز دیگر شیوه پدافند غیرعامل است که از طریق استفاده از سامانه های هشداردهنده ، ساماندهی امکانات امداد و نجات، تعیین وظایف بخش ها و افراد و آموزش و تمرین صورت می گیرد.
اما در این رهگذر، نقش آمادگی و ایمنی از جهات مختلف در همه جوامع دارای اهمیت است و دولت ها به این موضوع با نگاه ویژه می نگرند.
اینکه روند آمادگی و ایمنی کشور اعم از ملت و سرمایه های آن چگونه در جامعه نهادینه شود تا در صورت مواجهه با هر پدیده طبیعی و غیرطبیعی و حتی تهاجم دشمنان کمترین آسیب واردشود، موضوع جدیدی درجهان است که به «پدافندغیرعامل» معروف شده است.
دانش «پدافند غیرعامل» امروز یکی از دانش های روز است و موضوعات آن به صورت طبقه بندی شده به سختی قابل انتشار است.
گزارش ذیل روند تاریخی و بررسی وضعیت «پدافند غیرعامل» در ایران را بررسی می کند.
پدافندغیرعامل به عنوان یکی از موثرترین و پایدارترین روش های دفاع در مقابل تهدیدات همواره مدنظر اکثر کشورهای جهان بوده و حتی کشورهایی مانند آمریکا و شوروی سابق، با وجود برخورداری از توان نظامی، به این موضوع به صورت ویژه نگریستند و کشوری مانند سوئیس با وجود بی طرفی در دو جنک جهانی و مواجه نبودن با تهدید، به این موضوع توجه بسیاری دارد.
در ایران، با وجود موقعیت خاص از نظر ژئوپلیتیک ، دارا بودن ثروت های عظیم نفت و گاز و ورود به عرصه های فناوری نوین و تهدیدات استکبار جهانی،به موضوع پدافند غیرعامل توجه چندانی نشد و حتی داغ سال های دفاع مقدس نیز در ایجاد هوشیاری لازم برای کاهش آسیب پذیری ها و توجه به محورهای پایداری توسعه از نظر امنیت و دفاع، نقش قابل قبولی ایفا نکرد.
بار دیگر تاکید می شود، موضوع پدافند غیرعامل در جهان از قدمتی به اندازه تاریخ زندگی انسان برخوردار بوده است. به طوری که انسان های اولیه برای در امان ماندن از تهاجم حیوانات وحشی و دیگر دشمنان خود و همچنین برای کاستن از نگرانی های خود به غارها، بالای درختان و دیگر مامن های طبیعی پناه می بردند.
باشکل گیری تمدن های اولیه در جهان که با وقوع پدافند غیرعامل جنک همراه بود،انسان ها اصول اولیه پدافند غیرعامل را به صورت سپر برای حفاظت انفرادی و برج و بارو و قلاع محکم ومرتفع را برای تامین امنیت گروهی به صورت گسترده ای رواج دادند.
وجود خندق در اطراف شهرها و ایجاد دروازه های مستحکم برای پیشگیری ازحملات غافلگیرانه دشمن در تمام نقاط جهان امری رایج بود.
موضوع پدافند غیرعامل و بهره گیری از منافع آنها تنها زاییده عقل انسان نبود وخداوند بزرک که مخزن همه علوم نزد اوست نیز در قرآن به کرات به این موضوع اشاره کرد.
در جریان هجرت پیامبر عظیم الشان اسلام نیز خداوند متعال با استفاده از شگردهای اختفا و فریب که از اصول پدافند غیرعامل است، مانع از دسترسی کفار قریش به ایشان شد.
استفاده از عوارض طبیعی برای جلوگیری از دسترسی دشمن نیز یکی از اصول پدافند غیرعامل است که همواره مورد نظر بوده است.
در صدر اسلام نیز با تکیه به این اصول ، غزوه احد با اتکا به ارتفاعات و گماشتن نگهبانان در نقاط نفوذ و غزوه خندق نیز با کندن گودال در اطراف مدینه طرح ریزی شد.
پس از اختراع باروت و توسعه استفاده از آن در ساخت جنک افراز و ساخت سلاحهایی با پرتاب منحنی، موضوع پدافند غیرعامل نیز به تدریج ضمن اتکا به اصول خود، تغییر یافت.
در خلال جنگ های ناحیه ای و پس از جنگ جهانی اول، آسیب های ناشی از جنگ و تخریب شهرها و کارخانه ها به موضوع پدافندغیرعامل اهمیت ویژه ای داد.
بررسی های جهانی در پدافند غیرعامل حاکی است که در جنگ جهانی دوم که استفاده از هواپیما و بمباران شهرها و مراکز صنعتی و سرمایه گذاری و پس از آن استفاده از موشک توسط آلمان نازی شروع شد، خسارات ناشی از جنگ و به خصوص آسیب هایی که به مردم و بخش های غیرنظامی وارد شد، نسبت به جنگ جهانی اول سیر صعودی داشت و این موضوع باعث شد تا کشورها به پدافند غیرعامل اهمیتی مضاعف بدهند.
در کنار کشورهایی مانند آمریکا، شوروی سابق، آلمان، فرانسه، انگلستان و کانادا، حتی کشوری مانند سوئیس که در طول هر دو جنگ جهانی بی طرفی خود را حفظ کرده بود، با شتاب فزاینده ای به پدافند غیرعامل روی آوردند.
ارتش نازی برای ساخت هواپیماهای بمب افکن وموشک های «وی.دو» که برای نخستین بار درهشتم سپتامبر سال 1944 در میان بهت و حیرت جهانی، لندن را هدف قرار داد از پناهگاه های مستحکم و تونل های ایجاد شده در دل کوه ها به صورت گسترده ای استفاده کرد و ساختمان های نظامی و اداری را با مستحکم ترین مصالح و با طرحهای معماری ویژه ای که اصول پدافند غیرعامل در آن به خوبی رعایت شده بود، بنا کرد.
پس از پایان جنگ جهانی دوم و محدودیت های اعمال شده به آلمان که ساخت انواعی از سلاح و مهمات را شامل می شد، دولت آلمان توسعه پدافند غیرعامل را درراستای سیاست تنش زدایی در دستور کار قرار داد و اعلام کرد روش های پدافند غیرعامل از آنجا که نقشی در تهدید و خسارت ندارند، با سیاست تنش زدایی هم راستا است و از سوی دیگر کشورهایی که در امر دفاع ضعیف باشند، همواره تمایل دیگر کشورها را برای تصاحب منابع خود برمی انگیزد که در این صورت سیاست تنش زدایی دچار مخاطره خواهد شد.
توسعه پدافند غیرعامل در آلمان باعث شد تا علاوه بر سازمان های دولتی، شرکت ها و موسسات غیردولتی نیز به صورت داوطلبانه و افتخاری در این زمینه با دولت همکاری کنند.
بسیاری از تاسیسات و ساختمان های این کشور به صورت دو منظوره احداث شد و علاوه بر کاربری های متفاوت در شرایط عادی، در شرایط بحران به پناهگاه تبدیل شد که از جمله این مراکز می توان به خطوط راه آهن زیرزمینی، ایستگاه های مترو و پارکینگ های بزرگ ساختمان ها اشاره کرد.
در این پناهگاه ها همه تمهیدات لازم برای تامین نیازهای ضروری مردم به کار گرفته شد و در زمان کوتاهی با سازماندهی و تمرین هایی که از قبل انجام شد، پناهگاه ها برای استفاده عموم آماده شد.
در شوروی، سازمان دفاع غیر عامل در اواسط دهه 1960 میلادی تاسیس شد و به سرعت توسعه یافت و از سال 1966 میلادی نیز با تحولی بزرگ تجدید سازمان شد.
در این سال، سپهبد «التونین» از سوی «لئونید برژنف» به عنوان رییس سازمان دفاع غیرعامل منصوب شد و ساخت پناهگاه های ضد هسته ای و دو منظوره کردن بسیاری از تاسیسات مانند ایستگاه ها و معابر مترو و پارکینک های زیرزمینی از همان زمان در دستور کار قرارگرفت و با ساخت استحکامات ایمن و زره های مقاوم در مقابل انواع بمب و موشک توسعه یافت.
اگر چه اقدامات شوروی در زمینه پدافند غیرعامل بسیار گسترده تر از این موارد است، اما حفظ اطلاعات از طرف آن ها باعث شد که اخبار ناشی از اقدامات به صورت گسترده منتشر نشود.
در آمریکا پس از گذشت بحران های برلین و کوبا در سال 1963 میلادی، موضوع ساخت پناهگاه های خانگی و دسته جمعی مطرح شد و پس از سازمان های کوچک و فرعی که در این خصوص فعالیت می کردند، در سال 1979 میلادی مدیریت امور اضطراری دولت مرکزی - فما - برای مدیریت به هنگام شرایط اضطراری از جمله پیامدهای ناشی از حملات هسته ای به شهرهای آمریکا تشکیل شد و نواحی دهگانه خود را در سراسر آمریکا تاسیس کرد.
هدف این سازمان «اطمینان از حیات و حفظ بقا» مطرح شد و پس از مدتی بیش از چهار هزار مرکز محلی و ایالتی به منظور به عهده گرفتن از حفاظت در مقابل حملات احتمالی ایجاد شد.
این در حالی بود که اقدامات پدافند غیرعامل در آمریکا قبل از تشکیل این سازمان شروع شده بود و پناهگاه های ضد هسته ای متعدد برای حفاظت از مردم احداث شد.
توسعه پدافند غیرعامل در آمریکا به گونه ای بود که مرد دفاع غیرعامل آمریکا به نام «یوجین. پی ویگر» برنده صلح نوبل شد و در ژانویه 1981 میلادی با انتخاب «رونالد ریگان» به عنوان رییس جمهوری آمریکا، برنامه وی در بیان استراتژی قدرت ملی به دفاع غیرعامل توجه ویژه ای معطوف داشت و عقب ماندگی های برنامه دفاع غیرعامل مورد اصلاح قرار گرفت و توسعه بیشتری یافت.
درکشور آلمان نیزموضوع پدافند غیرعامل به نحو مناسبی در خلال جنگ جهانی دوم و پس ازآن توسعه یافت.
در کشور کانادا هم به موضوع پدافندغیرعامل توجه خاصی شد و دولت مرکزی وظیفه تدوین اصول و سازماندهی تنظیم همکاری دولت و نیروهای مسلح، آموزش مسئولان و مردم، استفاده از همیاری در تدوین برنامه های آموزش محلی، گسترش برنامه های تحقیقاتی و نمونه سازی از طرحها را به عهده داشت.
ازسال 1954میلادی و پس از انتشار نتایج آزمایش های مگاتنی هسته ای آمریکا، کشور کانادا عکس العمل به موقع خود را با ایجاد سازمان دفاع غیرعامل نشان داد و از سال 1959میلادی به منظور تامین بیشترین هماهنگی در امور دفاع غیرنظامی، سازمان های دفاع غیرعامل و اقدامات اضطراری را ادغام کرد که از مهمترین وظایف این سازمان جدید، تنظیم نظم و امنیت به منظور حفظ حاکمیت و تداوم خدمات دولتی است.
دولت سوییس نیز با وجود سیاست بی طرفی در دو جنگ جهانی و به رغم اینکه ازنظر موقعیت های ژئوپلتیک و دارا بودن معادن زیرزمینی دارای وضعیت حساسیت آفرینی نیست، پدافند غیرعامل را دراین کشور به صورت جدی مورد پیگیری قرار داد و بخشی از فضای اطمینان بخش حاکم بر این کشور را می توان ناشی از اجرای این سیاست دانست.
سازمان دفاع غیرعامل سوییس به ساخت پناهگاه های مقاوم در مقابل انفجارات اتمی به طور گسترده ای توجه کرد و برای اقامت مردم، همه امکانات از قبیل آب، غذا، دارو و سایر مایحتاج را به صورتی که قبل از فاسد شدن تعویض می شوند، پیش بینی کرد.
در کشور یوگسلاوی هم به این موضوع توجه جدی معطوف شد و در برنامه ریزی ها علاوه بر احداث پناهگاه، مستحکم ساختن ابنیه، ایجاد مراکز به صورت دو منظوره و آموزش و تمرین مردم، به اصولی مانند پراکندگی، کوچک سازی و فریب توجه شد، به نحوی که در طول جنگ سال 1999 میلادی نیروهای مسلح کشورهای عضو ناتو با وجود بمباران های گسترده نتوانست خسارت های عمده ای به تاسیسات این کشور وارد کنند.
از کشورهای همسایه نیز، کشور پاکستان به این موضوع علاقه مندی خاصی نشان داد و ضمن ایجاد سازمانی برای این امر، به موضوع آموزش عمومی مردم توجه کرد، به طوری که جزوات آموزشی با متون ساده و روان در مورد نحوه مقابله با انفجارات هسته ای و دیگر تهدیدها در بین مردم و مراکز آموزش انتشار یافت.
در کشور کره شمالی هم که با تهدید آمریکا روبرو است، پدافند غیرعامل به صورت گسترده ای مورد استفاده قرار می گیرد، معابر مترو و ایستگاه های زیرزمینی شهر پیونک یانگ در عمق بین 90 تا 105 متری زمین احداث شده اند.
بسیاری از کارخانجات صنایع نظامی در تونل های بزرگ استقرار یافته اند و هواپیماهای نظامی پس از فرود می توانند در تونل های حفرشده، مخفی شوند.
هفته پدافند غیرعامل از چهارم تا دهم آبان 94 با شعار پدافند غیرعامل، مصون سازی کشور با همدلی و همزبانی دولت و ملت در سراسر کشور در حال برگزاری است.
منبع:ایرنا
موضوع پدافند غیرعامل در جهان هستی از قدمتی به اندازه تاریخ زندگی انسان برخوردار است. انسانهای اولیه برای در امان ماندن از خطر تهاجم حیوانات و تهدیدات پیرامونی خود به غارها و بالای درختان و دیگر مأمن های طبیعی پناه می بردند ، با متمدن شدن تدریجی جوامع بشری و شکل گیری زندگی شهری،احساس نیاز به امنیت بیشتر گردید و جوامع شهری برای ایجاد امنیت و حفاظت شهر از تهاجم دشمنان ، اقدام به ساخت و احداث دژها، قلعه ، حصار، خندق، دیوارها و موانع دفاعی در پیرامون شهرها نمودند.
در این راستا در طول تاریخ بشری، تسلیحات تهاجمی و به تبع آن اقدامات دفاعی نیز شاهد تغییر و تحول چشمگیری بوده و این پیشرفت و فناوری کماکان ادامه یافته و فرآیند و روندی اجتناب ناپذیر به خود گرفته است.
پدافند غیرعامل از نظر واژه شناسی اینگونه تعریف می شود، واژه پدافند از دو جزء (پد) و (افند) تشکیل شده که در فرهنگ و ادب فارسی «پاد» یا «پد» پیشوندی است که به معانی ضد،متضاد بوده و هرگاه قبل از واژه ای قرار گیرد معنای آن را معکوس می نماید، واژه «آفند» نیز به مفهوم جنگ،جدال، تهاجم، حمله و پیکار است در این راستا پدافند که همطراز با واژه «دفاع» می باشد شامل اقداماتی است که جهت مقابله با حمله و تهاجم دشمن انجام می شود.
این اقدامات شامل انواع و اقسام برنامه های دفاعی از جمله «پدافندغیرعامل» و «پدافند عامل» می باشد که در پدافندغیرعامل برای مقابله با تهاجم و تهدیدات دشمن بدون استفاده از تسلیحات تهاجمی یا دفاعی و با استفاده از مجموعه ای از اقدامات و تمهیدات تدافعی، موجب کاهش آسیب پذیری تاسیسات، تجهیزات و نیروی انسانی می گردد. در صورتی که در «پدافند عامل» برای مقابله با تهاجم و تهدیدات دشمن و دفع تهدیدات وی از انواع و اقسام تسلیحات دفاعی نظیر توپ، موشک، تانک، هواپیماهای شکاری، بمب افکن، رزم ناو، زیردریایی و نظایر آن استفاده می شود.
کوتاه ترین تعریف پدافند غیر عامل، «دفاع بدون سلاح » می باشد.
مجمع تشخیص مصلحت نظام در راستای سیاست های کلی نظام در سند چشم انداز20 ساله کشور، پدافند غیرعامل را اینگونه تعریف کرده است:« پدافند غیر عامل، مجموعه اقدام های غیرمسلحانه ای است که موجب افزایش بازدارندگی، کاهش آسیب پذیری، تداوم فعالیت های ضروری، ارتقاء پایداری ملی و تسهیل مدیریت بحران در مقابل تهدیدها و اقدام های نظامی دشمن می شود.
تهدیدات ذیربط پدافند غیرعامل شامل تهدیدات نظامی و تهدیدات سایبری، زیستی (انسان، دام، کشاورزی، مواد غذایی و دارویی،آب، محیط زیست و منابع طبیعی)، پرتوی،شیمیایی و اقتصادی می باشد که سیاستگذاری، هدایت و برنامه ریزی مقابله با تهدیدات یاد شده در پنج قرارگاه های (پدافند سایبری،پدافندزیستی، پدافندپرتوی،پدافند شیمیایی و پدافنداقتصادی) تشکیلات سازمان پدافندغیرعامل کشور انجام می پذیرد، قرارگاههای یاد شده در سطوح استانی تشکیل شده و در حال فعالیت می باشند.
مقابله با تهدیدات طبیعی (زلزله، سیل، آتشفشان، خشکسالی، سرما و نظایرآن) که جزو حوادث غیرمترقبه می باشند. در حوزه مسئولیتی سازمان مدیریت بحران کشور وابسته به وزارت کشور می باشد و در حوزه مسولیتی سازمان پدافند غیرعامل کشور قرار نمی گیرند.
کشور جمهوری اسلامی ایران بنا به دلایلی چون، دیدگاه ایدئولوژیک و اتکا و پایبندی نظام به اسلام ناب محمدی(ص) و مبانی آن، دیدگاه ژئوپلتیک و جغرافیای سیاسی، دیدگاه اقتصادی و بهره مندی از منابع عظیم نفت و گاز و دیدگاه ورود ایران به عرصه های فناوری های نوینی چون غنی سازی اورانیوم مورد تهدید مزمن و پایدار دشمنان نظام اسلامی و هم پیمانان راهبردی آنها قرار دارد.
جنگ ها چه به صورت خواسته و یا ناخواسته و تحمیلی با زندگی و حیات جوامع بشری آمیخته شده است و در بسیاری از موارد به نظر می رسد که هیچ راه گریزی از آنها وجود ندارد.
بشریت در طول تاریخ پنج هزار ساله تمدن های بشری در روی کره زمین حدود 14 هزار جنگ را شاهد بوده و طی این جنگ ها بیش از چهار میلیارد انسان جان باخته اند.
درطول تاریخ چند هزار ساله بشری، صرفا 268 سال بدون جنگ و مناقشه سپری شده است و فقط طی 45 سال یعنی در سال های 1945 تا 1990 میلادی، سه هفته بدون جنگ گذشته است و جالب اینکه اکثر این جنگ ها در کشورهای جهان سوم روی داده است.
در دو دهه گذشته 10 جنگ عمده در پیرامون حریم سرزمینی کشور ما از جمله جنگ اول و دوم خلیج فارس (1991 و 2003) جنگ 79 روزه یوگسلاوی (1999)، جنگ تحمیلی 8 ساله ایران وعراق، جنگ افغانستان(2003)، جنگ 33 روزه، لبنان و جنگ های 22روزه، 8 روزه و 40 روزه اخیر رژیم صهیونیستی علیه مردم مظلوم و قهرمان غزه، جنگ تروریستی گروههای تکفیری داعش علیه دو کشور سوریه در (5ساله اخیر) و عراق در سال (2015) و جنگ یمن در سال جاری اتفاق افتاده و کماکان ادامه دارد و با شکل دهی مرموزانه و فریبکارانه گروه ائتلاف به رهبری آمریکا و کشورهای مرتجع منطقه به بهانه مقابله با تروریست،ماهیت پیچیده تری را به خود گرفته است.
توجه به اجتناب ناپذیر بودن جنگها به عنوان یک پدیده اجتماعی پایدار، وقوع جنگها و منازعات دیگری در جهان اسلام بر اساس مطامع و اهداف استعمارگرانه و هژمونی سلطه گرایانه بلوک غرب دور از انتظار نبوده و بسیار محتمل می باشد، ضمن آنکه هیچ نشانه ای نیز از پایان قریب الوقوع جنگها و مناقشات و درگیریهای مسلحانه و سایر تهدیدات در قرن حاضر دیده نمی شود.
دشمنان قسم خورده جمهوری اسلامی ایران با وجود ناکامیهای پی در پی خود هیچگاه دست از کینه ورزی و عداوت بر نداشته و هدفی جز نابودی حاکمیت، استقلال، کیان و هویت ایرانی اسلامی را ندارند.
در این رهگذر وظیفه خطیر و حیاتی سازمان پدافند غیر عامل در دنیای پر چالش مملو از منازعات و مناقشات، مصون سازی کشور از طریق بالا بردن قدرت بازدارندگی ، ارتقاء پایداری و آستانه مقاومت ملی، مصون سازی و کاهش آسیب پذیری زیرساختهای (حیاتی ،حساس و مهم)و تسهیل مدیریت بحران در برابر تهدیدات متنوع فراروی پیرامونیو فضای سرزمینی نظام جمهوری اسلامی ایران می باشد، اقدامات پدافند غیرعامل در این راستا نقش و جایگاهی حیاتی رادر حفظ زیر ساخت ها و امنیت ملی کشور ایفا نموده و به عهده دارد.
در قرن بیستم ، بیش از 220 جنگ به وقوع پیوسته و میلیون ها نفر تلفات انسانی داشته است. در طول این سال ها همگام و هماهنک با رشد و پیشرفت فناوری، قدر مسلم روش ها، قواعد واصول جنگ با توجه به امکانات و توانمندی ها و دانش آن جامعه دچار تغییر و تحول اساسی شده است.
تاریخ تحولات جنگ نشان می دهد که جنگ ها به چهار نسل تقسیم بندی شده اند. جنگ های نسل اول شامل جنگ های دوره تاریخی از پیدایش بشر تا اختراع سلاحهای گرم و متکی بر سلاحهای سرد می شود.
دوره تاریخی جنگ های نسل دوم، شامل اختراع و بکارگیری سلاحهای گرم تا زمان ورود ماشین به عرصه نبرد می شود.
جنگ های نسل سوم یا جنگ های مکانیزه با اختراع و بکارگیری ماشین های جنگی و توسعه عرصه نبرد به هوا و زیردریا شروع و تا دوره معاصر ادامه داشته است.
تهاجم ارتش بعث عراق و دوره هشت ساله دفاع مقدس یکی از مهمترین تجارب جنگی بشر در این دوره است.
مشخصه های جنگ های نسل سوم، تاکید بر جنک سخت شامل حجم انبوه و گسترده درگیری های فیزیکی بین طرفین، اصرار بر کسب برتری های تاکتیکی، تاکید بر انهدام واحدها و یگان های دفاعی، بکارگیری حجم انبوه مهمات و سلاحهای معمولی وغیردقیق، تکیه بسیار زیاد بر نبرد زمینی و محدودیت در هوا وعدم بهره مندی ازفضا درنبرد، تکیه بر حجم انبوه نیروی انسانی، دشواری های مدیریت صحنه نبرد و پشتیبانی ها، گستردگی خسارت و تلفات وارده به غیرنظامیان، طولانی تر شدن دوره جنگ، خطرپذیری و هزینه بسیار بالا است.
جنگ های نسل چهارم با شروع دوره انقلاب علوم و فناوری ها، بخصوص فناوری اطلاعات، ارتباطات، الکترونیک و رایانه در سال های اخیر، جنگ های نسل چهارم طراحی و در چند جنگ اخیر نیز تجربه شده است و سیر تکاملی خود را طی می کند.
مشخصه های این نوع جنگ ها شامل «تاکید بر جنگ نرم چون جنگ اطلاعاتی، روانی، تبلیغاتی، سایبری، بکارگیری موضعی و مقطعی جنگ سخت مانند جنگ با ضربات محدود برای تقویت و پشتیبانی جنگ نرم، تاکید بر جنگ الکترونیک پیشرفته، تکیه بر شبکه گسترده و سامانه های پیشرفته و هوشمند سنجش از راه دور است.
تکیه بر سلاحها و تجهیزات هوشمند و پیشرفته و دقیق، توسعه توانمندی ها و کسب برتری کامل در هوا، گسترش عرصه جنگ به فضا، پرهیز از درگیری قطعی در جنگ سخت قبل از اطمینان از پیروزی در جنگ نرم و شروع همزمان نبرد در خط و عمق نزدیک ودور یا گسترش عرصه نبرد به همه سطوح جغرافیایی کشور هدف از دیگر مشخصه های جنگ های نسل چهارم است.
در این جنگ ها بر انهدام زیرساخت های ملی و مراکز حیاتی، حساس و مهم کشور در اولویت نخست اهداف تهاجم است و بر قطع ارتباط رهبری و مدیریت دفاعی و عمومی کشور با مردم و نیروهای دفاعی در گام نخست تهاجم تاکید می شود.
الزامات و ویژگی های دفاع موثر در جنگ های نسل چهارم بر اساس اظهارنظر کارشناسان، ضرورت برنامه ریزی وآغاز طرحهای جامع دفاع قبل ازشروع درگیری های آشکار، توسعه همه جانبه تدابیر دفاعی به منظور افزایش ضریب پایداری ملی، گسترش طرحهای دفاعی در سطح تمامی نقاط هدف در جغرافیای کشور و حوزه سرزمینی ملی به روش دفاع نقطه ای است.
تاکید ویژه بر دفاع غیرعامل، اتکا به ایمان، هوشیاری، روحیه و توان دفاعی مردمی، توجه وتاکید بر راهبرد و اصول دفاع نامتقارن، شناسایی و رفع ضعف های ذاتی فناوری ها و آسیب پذیری های ساختاری وسیستمی، تمرکز بر اولویت های دفاعی وتمرکز تلاش ها برارتقای روحیه و اراده ملی برای دفاع از دیگر الزامات و ویژگی های دفاع موثر در جنگ های نسل چهارم است.
در تعریفی از دفاع ذکر این نکته ضروری است که دفاع یک مفهوم یکپارچه است و شامل دو بخش عمده «دفاع عامل» و «دفاع غیرعامل» است. دفاع عامل مجموعه طرح ریزی ها واقدامات دفاعی است که مستلزم بکارگیری سلاح و تجهیزات جنگی بوده و بر اساس قانون، وظیفه ذاتی نیروهای مسلح است.
دفاع غیرعامل نیز مجموعه طرح ریزی ها و اقداماتی است که موجب کاهش آسیب پذیری ها و افزایش پایداری و تداوم فعالیت های دستگاه ها وسیستم های نظام در مقابل تهدیدات خارجی شده و مستلزم بکارگیری سلاح نیست.
اما، در حوزه فرهنگ دفاع غیرعامل مجموعه طرحها و اقداماتی است که نحوه اداره مردم در شرایط جنگ، ارتقای آستانه تحمل ملی در برابر تهدیدات فرهنگی و دفاعی و آماده سازی مردم و کشور برای دفاع را شامل می شود.
دفاع غیرعامل در حوزه فرهنگ به «کاهش آسیب پذیری های فرهنگی در برابر تهدیدات عملیات روانی دشمن»، «پایدارسازی سیستم های فرهنگی ملی»، «ارتقای آستانه تحم ملی از بعد فرهنگی»، «مدیریت بحران دفاعی عملیات فرهنگی و روانی» و «فرهنگ سازی ملی در مورد پدافند غیرعامل» کمک می کند.
هدف از دفاع غیرعامل، استمرار فعالیت های زیربنایی، تامین نیازهای حیاتی، تداوم خدمات رسانی عمومی و تسهیل اداره کشور در شرایط تهدید و بحران تجاوز خارجی و حفظ بنیه دفاعی برغم حملات خصمانه و مخرب دشمن از طریق اجرای طرحهای پدافند غیرعامل و کاستن از آسیب پذیری مستحدثات و تجهیزات حیاتی و حساس کشور است.
قابلیت های پدافند غیرعامل، ایجاد بستر مناسب توسعه پایدار کشور، هم راستا با سیاست های تنش زدایی، پایدارترین و ارزان ترین روش دفاع، مناسب ترین راهکار افزایش آستانه مقاومت ملی ، پشتوانه اقتدار ملی، یکی از مهمترین ابزارهای بازدارندگی، بهترین و مناسب ترین شیوه کاهش مخاطرات و کاهش آسیب پذیری، صلح آمیزترین روش دفاع و فطری ترین عنصردفاعی بشر در برابر همه حوادث است.
ذکر این نکته ضروری است که «کشورهایی که توسعه پدافند غیرعامل را به عنوان یک سیاست دفاعی مستمر دردستور کار خود قرار می دهند، هیچگاه در مظان اتهام تهدید علیه کشورهای دیگر قرار نمی گیرند».
با این توضیح، کشورهایی که پدافند غیرعامل را به عنوان یک راهکار اصلی برمی گزینند به شرایطی از نظر کاهش آسیب پذیری دست می یابند که مطامع کشورهای تهدیدکننده علیه آنها کاهش می یابد.
در جهان امروز کشورهایی که نقاط آسیب پذیری آنها فراوان است و دشمن می تواند با ضربات سریع، حیاتی ترین منابع آنان را منهدم کند، عوامل تهدید از بیرون را در درون خود ایجاد می کنند.
پدافند غیرعامل عنصری پویا و متحرک است، از این رو می تواند در اولویت تلاش های علمی و پژوهشی قرار گیرد و در همه سطوح مدیریتی، مهندسی و فنی، آموزش داده شود و توسعه یابد.
بر این اساس، شیوه های پدافند غیرعامل، ایجاد اختلال در شناسایی، کسب اطلاعات و دقت هدف گیری دشمن از طریق اختفاء، استتار، پوشش، فریب، جابجایی، استفاده از سامانه های اختلال در هدف گیری صورت می گیرد.
همچنین «کاهش آسیب پذیری نقاط هدف و تاثیر سلاح دشمن» به عنوان یکی دیگر از شیوه های پدافند غیرعامل از طریق مکان یابی صحیح، ایجاد موانع و استحکامات، مستحکم کردن ساختمان ها و تاسیسات، استفاده از عوارض طبیعی سطح زمین، استفاده ازعمق زمین، اعمال تدابیر دفاع سایبری، ایجاد لایه های محافظ الکترونیکی و الکترومغناطیسی و رعایت ضوابط ایمنی صورت می گیرد.
«کاهش اهمیت و حساسیت نقاط هدف» یکی دیگر از شیوه پدافند غیرعامل است که از طریق پراکندگی، تجزیه، پیش بینی امکانات جایگزین و موازی و کوچک سازی صورت می گیرد.
«کنترل خسارت» نیز دیگر شیوه پدافند غیرعامل است که از طریق استفاده از سامانه های هشداردهنده ، ساماندهی امکانات امداد و نجات، تعیین وظایف بخش ها و افراد و آموزش و تمرین صورت می گیرد.
اما در این رهگذر، نقش آمادگی و ایمنی از جهات مختلف در همه جوامع دارای اهمیت است و دولت ها به این موضوع با نگاه ویژه می نگرند.
اینکه روند آمادگی و ایمنی کشور اعم از ملت و سرمایه های آن چگونه در جامعه نهادینه شود تا در صورت مواجهه با هر پدیده طبیعی و غیرطبیعی و حتی تهاجم دشمنان کمترین آسیب واردشود، موضوع جدیدی درجهان است که به «پدافندغیرعامل» معروف شده است.
دانش «پدافند غیرعامل» امروز یکی از دانش های روز است و موضوعات آن به صورت طبقه بندی شده به سختی قابل انتشار است.
گزارش ذیل روند تاریخی و بررسی وضعیت «پدافند غیرعامل» در ایران را بررسی می کند.
پدافندغیرعامل به عنوان یکی از موثرترین و پایدارترین روش های دفاع در مقابل تهدیدات همواره مدنظر اکثر کشورهای جهان بوده و حتی کشورهایی مانند آمریکا و شوروی سابق، با وجود برخورداری از توان نظامی، به این موضوع به صورت ویژه نگریستند و کشوری مانند سوئیس با وجود بی طرفی در دو جنک جهانی و مواجه نبودن با تهدید، به این موضوع توجه بسیاری دارد.
در ایران، با وجود موقعیت خاص از نظر ژئوپلیتیک ، دارا بودن ثروت های عظیم نفت و گاز و ورود به عرصه های فناوری نوین و تهدیدات استکبار جهانی،به موضوع پدافند غیرعامل توجه چندانی نشد و حتی داغ سال های دفاع مقدس نیز در ایجاد هوشیاری لازم برای کاهش آسیب پذیری ها و توجه به محورهای پایداری توسعه از نظر امنیت و دفاع، نقش قابل قبولی ایفا نکرد.
بار دیگر تاکید می شود، موضوع پدافند غیرعامل در جهان از قدمتی به اندازه تاریخ زندگی انسان برخوردار بوده است. به طوری که انسان های اولیه برای در امان ماندن از تهاجم حیوانات وحشی و دیگر دشمنان خود و همچنین برای کاستن از نگرانی های خود به غارها، بالای درختان و دیگر مامن های طبیعی پناه می بردند.
باشکل گیری تمدن های اولیه در جهان که با وقوع پدافند غیرعامل جنک همراه بود،انسان ها اصول اولیه پدافند غیرعامل را به صورت سپر برای حفاظت انفرادی و برج و بارو و قلاع محکم ومرتفع را برای تامین امنیت گروهی به صورت گسترده ای رواج دادند.
وجود خندق در اطراف شهرها و ایجاد دروازه های مستحکم برای پیشگیری ازحملات غافلگیرانه دشمن در تمام نقاط جهان امری رایج بود.
موضوع پدافند غیرعامل و بهره گیری از منافع آنها تنها زاییده عقل انسان نبود وخداوند بزرک که مخزن همه علوم نزد اوست نیز در قرآن به کرات به این موضوع اشاره کرد.
در جریان هجرت پیامبر عظیم الشان اسلام نیز خداوند متعال با استفاده از شگردهای اختفا و فریب که از اصول پدافند غیرعامل است، مانع از دسترسی کفار قریش به ایشان شد.
استفاده از عوارض طبیعی برای جلوگیری از دسترسی دشمن نیز یکی از اصول پدافند غیرعامل است که همواره مورد نظر بوده است.
در صدر اسلام نیز با تکیه به این اصول ، غزوه احد با اتکا به ارتفاعات و گماشتن نگهبانان در نقاط نفوذ و غزوه خندق نیز با کندن گودال در اطراف مدینه طرح ریزی شد.
پس از اختراع باروت و توسعه استفاده از آن در ساخت جنک افراز و ساخت سلاحهایی با پرتاب منحنی، موضوع پدافند غیرعامل نیز به تدریج ضمن اتکا به اصول خود، تغییر یافت.
در خلال جنگ های ناحیه ای و پس از جنگ جهانی اول، آسیب های ناشی از جنگ و تخریب شهرها و کارخانه ها به موضوع پدافندغیرعامل اهمیت ویژه ای داد.
بررسی های جهانی در پدافند غیرعامل حاکی است که در جنگ جهانی دوم که استفاده از هواپیما و بمباران شهرها و مراکز صنعتی و سرمایه گذاری و پس از آن استفاده از موشک توسط آلمان نازی شروع شد، خسارات ناشی از جنگ و به خصوص آسیب هایی که به مردم و بخش های غیرنظامی وارد شد، نسبت به جنگ جهانی اول سیر صعودی داشت و این موضوع باعث شد تا کشورها به پدافند غیرعامل اهمیتی مضاعف بدهند.
در کنار کشورهایی مانند آمریکا، شوروی سابق، آلمان، فرانسه، انگلستان و کانادا، حتی کشوری مانند سوئیس که در طول هر دو جنگ جهانی بی طرفی خود را حفظ کرده بود، با شتاب فزاینده ای به پدافند غیرعامل روی آوردند.
ارتش نازی برای ساخت هواپیماهای بمب افکن وموشک های «وی.دو» که برای نخستین بار درهشتم سپتامبر سال 1944 در میان بهت و حیرت جهانی، لندن را هدف قرار داد از پناهگاه های مستحکم و تونل های ایجاد شده در دل کوه ها به صورت گسترده ای استفاده کرد و ساختمان های نظامی و اداری را با مستحکم ترین مصالح و با طرحهای معماری ویژه ای که اصول پدافند غیرعامل در آن به خوبی رعایت شده بود، بنا کرد.
پس از پایان جنگ جهانی دوم و محدودیت های اعمال شده به آلمان که ساخت انواعی از سلاح و مهمات را شامل می شد، دولت آلمان توسعه پدافند غیرعامل را درراستای سیاست تنش زدایی در دستور کار قرار داد و اعلام کرد روش های پدافند غیرعامل از آنجا که نقشی در تهدید و خسارت ندارند، با سیاست تنش زدایی هم راستا است و از سوی دیگر کشورهایی که در امر دفاع ضعیف باشند، همواره تمایل دیگر کشورها را برای تصاحب منابع خود برمی انگیزد که در این صورت سیاست تنش زدایی دچار مخاطره خواهد شد.
توسعه پدافند غیرعامل در آلمان باعث شد تا علاوه بر سازمان های دولتی، شرکت ها و موسسات غیردولتی نیز به صورت داوطلبانه و افتخاری در این زمینه با دولت همکاری کنند.
بسیاری از تاسیسات و ساختمان های این کشور به صورت دو منظوره احداث شد و علاوه بر کاربری های متفاوت در شرایط عادی، در شرایط بحران به پناهگاه تبدیل شد که از جمله این مراکز می توان به خطوط راه آهن زیرزمینی، ایستگاه های مترو و پارکینگ های بزرگ ساختمان ها اشاره کرد.
در این پناهگاه ها همه تمهیدات لازم برای تامین نیازهای ضروری مردم به کار گرفته شد و در زمان کوتاهی با سازماندهی و تمرین هایی که از قبل انجام شد، پناهگاه ها برای استفاده عموم آماده شد.
در شوروی، سازمان دفاع غیر عامل در اواسط دهه 1960 میلادی تاسیس شد و به سرعت توسعه یافت و از سال 1966 میلادی نیز با تحولی بزرگ تجدید سازمان شد.
در این سال، سپهبد «التونین» از سوی «لئونید برژنف» به عنوان رییس سازمان دفاع غیرعامل منصوب شد و ساخت پناهگاه های ضد هسته ای و دو منظوره کردن بسیاری از تاسیسات مانند ایستگاه ها و معابر مترو و پارکینک های زیرزمینی از همان زمان در دستور کار قرارگرفت و با ساخت استحکامات ایمن و زره های مقاوم در مقابل انواع بمب و موشک توسعه یافت.
اگر چه اقدامات شوروی در زمینه پدافند غیرعامل بسیار گسترده تر از این موارد است، اما حفظ اطلاعات از طرف آن ها باعث شد که اخبار ناشی از اقدامات به صورت گسترده منتشر نشود.
در آمریکا پس از گذشت بحران های برلین و کوبا در سال 1963 میلادی، موضوع ساخت پناهگاه های خانگی و دسته جمعی مطرح شد و پس از سازمان های کوچک و فرعی که در این خصوص فعالیت می کردند، در سال 1979 میلادی مدیریت امور اضطراری دولت مرکزی - فما - برای مدیریت به هنگام شرایط اضطراری از جمله پیامدهای ناشی از حملات هسته ای به شهرهای آمریکا تشکیل شد و نواحی دهگانه خود را در سراسر آمریکا تاسیس کرد.
هدف این سازمان «اطمینان از حیات و حفظ بقا» مطرح شد و پس از مدتی بیش از چهار هزار مرکز محلی و ایالتی به منظور به عهده گرفتن از حفاظت در مقابل حملات احتمالی ایجاد شد.
این در حالی بود که اقدامات پدافند غیرعامل در آمریکا قبل از تشکیل این سازمان شروع شده بود و پناهگاه های ضد هسته ای متعدد برای حفاظت از مردم احداث شد.
توسعه پدافند غیرعامل در آمریکا به گونه ای بود که مرد دفاع غیرعامل آمریکا به نام «یوجین. پی ویگر» برنده صلح نوبل شد و در ژانویه 1981 میلادی با انتخاب «رونالد ریگان» به عنوان رییس جمهوری آمریکا، برنامه وی در بیان استراتژی قدرت ملی به دفاع غیرعامل توجه ویژه ای معطوف داشت و عقب ماندگی های برنامه دفاع غیرعامل مورد اصلاح قرار گرفت و توسعه بیشتری یافت.
درکشور آلمان نیزموضوع پدافند غیرعامل به نحو مناسبی در خلال جنگ جهانی دوم و پس ازآن توسعه یافت.
در کشور کانادا هم به موضوع پدافندغیرعامل توجه خاصی شد و دولت مرکزی وظیفه تدوین اصول و سازماندهی تنظیم همکاری دولت و نیروهای مسلح، آموزش مسئولان و مردم، استفاده از همیاری در تدوین برنامه های آموزش محلی، گسترش برنامه های تحقیقاتی و نمونه سازی از طرحها را به عهده داشت.
ازسال 1954میلادی و پس از انتشار نتایج آزمایش های مگاتنی هسته ای آمریکا، کشور کانادا عکس العمل به موقع خود را با ایجاد سازمان دفاع غیرعامل نشان داد و از سال 1959میلادی به منظور تامین بیشترین هماهنگی در امور دفاع غیرنظامی، سازمان های دفاع غیرعامل و اقدامات اضطراری را ادغام کرد که از مهمترین وظایف این سازمان جدید، تنظیم نظم و امنیت به منظور حفظ حاکمیت و تداوم خدمات دولتی است.
دولت سوییس نیز با وجود سیاست بی طرفی در دو جنگ جهانی و به رغم اینکه ازنظر موقعیت های ژئوپلتیک و دارا بودن معادن زیرزمینی دارای وضعیت حساسیت آفرینی نیست، پدافند غیرعامل را دراین کشور به صورت جدی مورد پیگیری قرار داد و بخشی از فضای اطمینان بخش حاکم بر این کشور را می توان ناشی از اجرای این سیاست دانست.
سازمان دفاع غیرعامل سوییس به ساخت پناهگاه های مقاوم در مقابل انفجارات اتمی به طور گسترده ای توجه کرد و برای اقامت مردم، همه امکانات از قبیل آب، غذا، دارو و سایر مایحتاج را به صورتی که قبل از فاسد شدن تعویض می شوند، پیش بینی کرد.
در کشور یوگسلاوی هم به این موضوع توجه جدی معطوف شد و در برنامه ریزی ها علاوه بر احداث پناهگاه، مستحکم ساختن ابنیه، ایجاد مراکز به صورت دو منظوره و آموزش و تمرین مردم، به اصولی مانند پراکندگی، کوچک سازی و فریب توجه شد، به نحوی که در طول جنگ سال 1999 میلادی نیروهای مسلح کشورهای عضو ناتو با وجود بمباران های گسترده نتوانست خسارت های عمده ای به تاسیسات این کشور وارد کنند.
از کشورهای همسایه نیز، کشور پاکستان به این موضوع علاقه مندی خاصی نشان داد و ضمن ایجاد سازمانی برای این امر، به موضوع آموزش عمومی مردم توجه کرد، به طوری که جزوات آموزشی با متون ساده و روان در مورد نحوه مقابله با انفجارات هسته ای و دیگر تهدیدها در بین مردم و مراکز آموزش انتشار یافت.
در کشور کره شمالی هم که با تهدید آمریکا روبرو است، پدافند غیرعامل به صورت گسترده ای مورد استفاده قرار می گیرد، معابر مترو و ایستگاه های زیرزمینی شهر پیونک یانگ در عمق بین 90 تا 105 متری زمین احداث شده اند.
بسیاری از کارخانجات صنایع نظامی در تونل های بزرگ استقرار یافته اند و هواپیماهای نظامی پس از فرود می توانند در تونل های حفرشده، مخفی شوند.
هفته پدافند غیرعامل از چهارم تا دهم آبان 94 با شعار پدافند غیرعامل، مصون سازی کشور با همدلی و همزبانی دولت و ملت در سراسر کشور در حال برگزاری است.
منبع:ایرنا